Zeytinyağı Kültürü Geçmişi III - Aydınlatma Yakıtı
15-04-2025
11:42
Fotoğraf; Amir Qawsun için yapılmış Mısır yapımı emaye cam cami lambası, yaklaşık 1329–1335, Boyutlar; yükseklik: 35,9 cm, çap 25,6 cm, saplı çap 26,2 cm, yazıt da Memlük dönemine özgü sülüs yazısı (dönemim Arapça süslü yazısı) mevcut. (kaynak)
Zeytinyağı yandığında parlak bir ışık yaydığı ve etrafa rahatsız edici bir koku yaymadığı için olsa gerek çağlar boyunca lamba yakıtı işlevi gördü. Bununla birlikte zeytin tarımının çok yaygın olmadığı tarih döneminde aydınlatma amaçlı zeytinyağı kullanımı gerçekte pahalı ve lüks bir seçenekdi, ancak tapınaklarda ve soylu elit sınıfın yaşam alanlarında kullanılabilen bir aydınlatma yakıtıydı.
Kadim Mısır’da güneş tanrısı Ra için inşa edilen tapınaklarda aydınlatma amacıyla en iyi kalite zeytinyağının kullanıldığı belgelenmiş. II. Ramses Dönemi’ne (M.Ö. 1191-1178) ulaşıldığında kentsel yerleşimlerin çevresinde yetiştirilen zeytinliklerde sarayın aydınlatılmasında kullanılan yağın üretildiği bilgisine yer verilmiştir.
Müzisyen (lir çalarmış) rahip kral Davut tapınakları aydınlatmakta kullanılan altı kollu şamdanlarda yakıt işlevi gören zeytinyağını üretmek için zeytinlikler kurmuş ve zeytin depoları için bekçiler görevlendirmiş. Ehliyetli bir yönetici olan Davud Kudüs’ü başşehir yapmak suretiyle iktidarı merkezileştirtikten sonra M.Ö. 970-930 arası krallığı ondan devralan oğlu Süleyman, Kudüs’te yaptırdığı ünlü tapınağın kapılarını ve üzerindeki heykelcikleri zeytin ağacından oydurmuştur.
Akdeniz havzası geçmişinin en güçlü ve büyük uygarlığı Roma İmparatorluğunda ise zeytinyağının yakıt olarak kullanıldığı kandiller sadece bir aydınlatma aracı değil, üzerindeki yazı ve figürler aracılığı ile sahibinin niteliklerini ve sosyal sınıfını da betimleyen bir objedir.
Fotoğraf; Antik Kandil, diskus kısmında (içinde zeytinyağı olan kısım) iki kadın gladyatör figürü, Demeter Kutsal Alanı, M.S. 2. yüzyıl, Knidos Antik Kenti, Muğla.
Kiliselerde aydınlatma ve kutsama için kullanılan yakıt da zeytinyağıydı, kutsama için kullanılan zeytinyağına “Dua yağı” ve “Kutsal yağ” adı verilmişti. Ayinle kutsal hale getirilen yağ küçük, gümüş, kurşun veya topraktan yapılan “ampullae” denilen şişelerde muhafaza edilirdi. Seyahate çıkan papazların klisede ayinle kutsanan bu yağı yanlarında taşıyabilsin diye daha küçük boyda cam ya da gümüş ampullalar üretilmiştir. Kutsal yağın içinde saklandığı bu tür muhafaza objelerine eski kiliselerdeki hazine bölümlerinde va bazı çağdaş kliselerde rastlamak mümkündür.
Gaz lambaları kullanıma girene kadar, zeytinyağının topraktan altına kadar değişkenlik gösteren farklı maddelerden yapılmış yağdanlıklarda aydınlatma yakıtı olarak kullanımı devam eder.
Zeytinyağı Mekke’deki Mescid-i Haram’ın aydınlatılmasında kullanılmıştır. Özellikle Memlük döneminde Emaye süslemeli cam cami lambaları çok sayıda yapılmıştır.Memlük döneminde Mısır veya Suriye'de yapılmıştır. Sipariş üzerine yapılmış ve Memlük sultanları tarafından Kahire camilerine hediye olarak sunulmuştur. İslam Sanatları Müzesi'nin cami lambalarının en ünlüsü, bal rengi camdan yapılmıştır.
Müzelerde ilk önceleri Orta Çağ Suriye’sinde imal edilen, ama çok geçmeden Venedik’in Murano Adası’ndaki atölyelerde başarılı taklitleri üretilen, çok sayıda zarif işlemeli cam kandiller bulunur. 1579 yılında öldürülen Sadrazam Sokollu Mehmed Paşa’nın, Venedik’e camiler için dokuz yüz kandil sipariş ettiği, imalatçıların onun nasıl bir kandil tasarladığını anlayabilmeleri için, model çizimler bile gönderdiği biliniyor.
Liman fenerlerinin aydınlatmasında da zeytinyağı kullanıldığı biliniyor.
1780 yılında Cenevreli kimyager Aimé Argand kendi ismi ile anılan "Argand lambası"nı icat eder, yakıt olarak hayvansal ya da bitkisel yağlar kulanılabilir, bir tür yağ lambasıdır. Önceki lambalardan daha parlak ışık veren bu lambanın fitili eski kandillere göre daha uzun ömürlüdür.
Polonyalı eczacı ve kimyager Ignacy Łukasiewicz’nin 1853 yılında damıtma yoluyla elde ettiği rafine edilmiş gazyağı (kerosen) kullanarak, ilk güvenli ve verimli bir gazyağı lambasını geliştirir.
1800'lü yıllarda Fransız kimyacı Michel-Eugène Chevreul'un çağdaş mum yapımının temel kimyasını tariflemesi -mumun tarihsel geçmişi antik Mısır Medeniyetine kadar gider- mum kullanımını yagınlaştıracaktır. Aynı zamanda yakıt olarak petrol ürünleri kullanımı da yaygınlaşmaya başlar ve zeytinyağı aydınlatma yakıtı olarak tarih sahnesinden çekilir.
Derleyen: Uğur Saraçoğlu, Hekim, Zeytin ve Zeytinyağı Üreticisi (ugisaracoglu@yahoo.com.tr)
Derleyen: Uğur Saraçoğlu, Hekim, Zeytin ve Zeytinyağı Üreticisi (ugisaracoglu@yahoo.com.tr)
Kaynakça:
1. https://antiquities.bibalex.org/Collection/Detail.aspx?a=1000&collection=42&lang=en.
4. Antikçağ'da Batı Anadolu'da Deviz Ticareti ve Limanlar, Doktora Tezi, Hüsniye Esra Tufanoğlu, T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2017.
8. Antik çağda aydınlatma araçları ve Perge pişmiş toprak kandilleri, Şebnem Sedef Çokay,
Danışman; Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji Ana Bilim Dalı, Klasik Arkeoloji Bilim Dalı, 1996.